INTERVISTA MAL-POETA ACHILLE MIZZI

Achille Mizzi twieled f’Ħaż-Żabbar fid-19 ta’ Frar 1939. Ħadem bħala għalliem fl-iskejjel elementari tal-Gvern, uffiċjal tad-Dwana, u kien involut fl-organizzazzjoni ta’ bosta attivitajiet kulturali fi ħdan il-Ministeru tal-Edukazzjoni fejn aktar tard laħaq Assistent Kap. Kien Segretarju tal-Presidenza ta’ Malta (1994-2000) u fl-2011 inħatar bħala Membru tal-Ordni tal-Mertu. Wieħed mill-fundaturi tal-Moviment Qawmien Letterarju u awtur ta’ għadd sabiħ ta’ ġabriet ta’ poeżija. Huwa rebaħ il-Premju Letterarju fl-1993, fl-1999 u fl-2008.

Minn fejn u meta twieled l-interess tiegħek fil-poeżija u fil-kitba in ġenerali?

Jiena bdejt nikteb meta kelli xi sittax-il sena u kont għadni qed nistudja. B'xorti tajba kelli għalliema li huma stess kienu poeti tajbin... bħal Dun Frans Camilleri, Ġorg Zammit (ta' Wenzu u Rożi) u oħrajn. Dawn kienu jispjegaw il-poeżija tant tajjeb li nisslu fija mħabba għal-letteratura, li ma ħallietni qatt. Naturalment il-poeta jrid ikollu d-don mitwieled miegħu biex jikteb. Barra minn hekk irid ikun immaġinattiv u intellettwalment kreattiv. Irid ikun imkisser ukoll fis-sengħa tal-kitba, speċjalment fl-użu tal-kelma (il-lingwa).  Fuq il-kreattività artisitika Francis Bacon kien qal hekk "The creative process is a cocktail of instinct, skill, culture, and a highly creative feverishness...”

Liema huma dawk il-waqtiet, esperjenzi u ħwejjeġ li jispirawk?

It-temi tal-poeżija tiegħi huma s-suġġetti filosofiċi li ħabbtu l-bnedmin tad-dinja kollha mill-bidunett, talanqas dawk li għandhom moħħ biex jaħsbu. Il-bidu tal-ħolqien, il-bidu tar-razza umana fuq wiċċ l-art, it-tnissil u t-twelid tal-individwu, il-mewt tal-bniedem u tant u tant enimmi oħra li minkejja l-iżviluppi tax-xjenza għadhom u jibqgħu jħabbtuna. Forsi l-akbar enimma hija l-istess eżistenza ta’ Alla - li bih ħajjitna tista’ tidher imjassra u mxekkla imma li mingħajru hija baħħ bla sens. Jien għadni nfittex u ngħarrex bħal ħafna mill-poeti, mill-filosfi u mill-mistiċi ta’ qabli. L-istess tiftixa għal Alla hija fiha nfisha att tal-fidi.

Fil-poeżija ċċelebrajt il-misterji tal-ħajja li hija tant għanja fl-organiċità tagħha - fejn kollox huwa inter-relatat. Parti minn din il-glorja tal-ħolqien u tal-ħajja hija l-manifestazzjoni tax-xjenza u ta’l-iżviluppi teknoloġiċi tad-dinja moderna.

Dwar ix-xjenza  forsi kont jien l-ewwel u l-uniku esponent fil-poeżija Maltija. Tant hu hekk li Peter Serracini Inglott f“Linji Ġodda” kien kiteb hekk fuq il-poeżija “Dawl”: Fost il-poeti l-ġodda, kien Achille Mizzi l-ewwel li fisser b’oriġinalita` li tispikka mqar fil-kwadru tal-poeżija moderna dinjija l-interess tal-bniedem tal-lum, imqanqal mill-kixfiet kbar tax-xjenza fil-Bidu – il-bidu ta’l-Univers, il-bidu tal-ħajja, - il-bidu tal-bniedem (Fil-poeżija ta’ Mizzi tinħass ukoll il-kuxjenza tal-kixfiet kbar tal-psikoloġija u l-antropoloġija).

Id-dinja moderna tax-xjenza mhux talli ppruvajt nifhimha imma talli għannejtha fil-bidu tal-karriera tiegħi meta ħadd ma’ kien għadu  ħolom li jagħmel  ħaġa bħal din fil-poeżija Maltija.

Xi tgħid dwar il-kompromess jew taħlita bejn imgħoddi u preżent fil-versi tiegħek?

Fir-realtà iż-żmien - l-imgħoddi, il-preżent u l-ġejjieni, flimkien mal-ispazju, huma kunċett wieħed skond il-ħassieba moderni. Aħna ngħixu f’dak li jissejjah spacetime  continuum. Dan huwa kunċett li l-popli tal-Andes għadhom iżommuh sal-lum

Jiena ngħid li mal-mixja taż-żmien il-bniedem jgħaddi bħal f’ħolma minn tiġrib ta' ferħ u niket li jimmaturah u jbiddillu l-atteġġjament tiegħu. Kull ma tmur il-vista tagħna dejjem izjed titwassa' fil-perspettiva tagħha permezz tal-esperjenzi. Dan huwa bla dubju ta' xejn dak li jirrendi l-poeżija aktar matura, profonda u nieqsa mis-superfiċjalità li wieħed isib f’xi wħud mill-kittieba ta’ qabilna. Mistoqsija tremenda hija jekk din l-esperjenza li qed inġarrbu ISSA għadx ikollha tmiem meta mmutu jew inkella għadx titkompla wara l-mewt meta nitwaħħdu mill-ġdid man-natura.

Għal min taħseb jappellaw il-versi tiegħek?

Il-versi tiegħi huma indirizzati għal kull min għandu moħħ biex jifhem u japprezza...għal min għandu sensittività biex jaħseb u jħobb dak li hu tajjeb u sabiħ. Biex inti tirċievi xbihat u messaġġi televiżivi jrid ikollok ir-riċevitur meħtieġ. Aktar ma jkun sofistikat dan l-apparat aktar il-messaġġ jolqtok u jissummak. Il-poeżija tiegħi hija msejsa fuq il-metafora densa li hija l-bażi ta’ kull arti. Il-metafora tevoka fil-friegħi kollha tal-arti ċerti ideat u esperjenzi imlewnin, irkaċċati u mkebbsin fuq iż-żnied tal-paragun... tax-xebħ u tal-immaġinazzjoni   

Min jaqra l-poeżiji tiegħek jeħtieġ dizzjunarju (l-aktar il-ġenerazzjonijiet żgħażagħ) għax fihom hemm l-użu tal-Malti semitiku xi drabi arkajku, drabi oħra element qawwi tal-Malti li ġej mit-Taljan, anki erudit. Xi tgħid dwar dan?

Hija sfortuna kbira għan-nazzjon tagħna li sezzjoni ġmielha miż-żagħżagħ Maltin qed jitilfu l-mezz tal-komunikazzjoni li ħallewlna missirijietna. Jien ngħid għalija dik il-lingwa li nikteb biha hija dik l-istess lingwa, sabiħa, pura u naturali li tawni ommi u missieri. Jekk in-nies tal-lum tilfu ċerti idjomi u espressjonijiet li kellna f’żogħżitna jfisser li l-ispektrum tal-esperjenzi  strettament Maltin qed jidjieq u jintilef. Jiena nħossni kburi għal kif irnexxieli ħafna drabi nżewweġ l-element semitku u dak romanz u nagħmel minnhom għodda artistika tal-ogħla espressjoni poetika.

  

Anki fuq livell ta’ xbieha l-versi tiegħek mhumiex ċari jew sempliċi. Dan tqisu bħala preġju (fis-sens li jippreżenta sfida għall-qarrej) jew difett (għax jistgħu jgħajjew lil dak li jkun)?

Il-poeżija tiegħi hi dik li hi u ma tistax tkun mod ieħor biex togħġob lill-qarrej. Hija ritratt perfett tal-karatturu u l-kultura tiegħi. Dan ġej l-ewwel nett mill-fatt li nistinka biex il-metafora tiegħi qatt ma tkun clichè imma pjuttost friska u oriġinali b’tali mod li tolqot lil dak li jkun. Hemm imbagħad ċerta kumplessità fin-nisġa tal-ħsieb. Nemmen bis-sħiħ li l-misterju u l-ambigwità huma parti mill-istrateġija poetika. Dwar dan inkiteb volum sħiħ mill-poeta u kritiku William Empson bl-isem SevenTypes of Ambiguity. L-aqwa poeżija dejjem kienet dik li jkun fiha ħafna sulari.Is-sublimi fil-poeżija joħroġ meta l-poeżija tkun għanja fl-interpretazzjonijiet u fl-allużjonijiet. Dwar Shakespeare u Dante inktitbu u għadhom jinkitbu volumi sħaħ fejn tiġi analizzata kważi kull kelma. Jiena konxju li tkun ħasra meta l-komunikazzjoni ma sseħħx bejn il-kittieb u l-qarrej. Hemmhekk niġu għall-problema tal-poeti ermetiċi  bħal Ungaretti u Quasimodo   li madankollu huma meqjuma fost l-aqwa poeti fil-letteratura taljana tas-seklu għoxrin u l-aħħar wieħed fosthom rebaħ saħansitra l-Premju Nobel. 

Inti fost dawk il-poeti moderni li għażlu jiktbu versi mirqumin u  neqsin minn lingwaġġ oxxen, sensazzjonalist u li jdarras bla ebda skop ulterjuri. Xi tgħid dwar din l-għażla tiegħek?

Qatt ma emmint f’mezz irħis bħall-oxxenità biex inbiegħ lili nnifsi. Dan jgħodd wisq aktar meta l-awtur jinqabad biċ-ċar li qed ideffes dawn l-elementi barra minn lokhom bħala pretest. Dan ma jfissirx li f’ċerti poeżiji  minn tiegħi ma kontx senswali għall-aħħar.  Imma pornografiku ma kont qatt. Għannejt dak li Oliver Friggieri  sejjaħlu l-innu lis-senswalità u l-poeżija tas-setgħat passjonali.Dan il-kritiku kbir ikompli jżid li l-poeżija tiegħi...tinżel fis-saffi tal-ispirtu bis-saħħa tal-istess senswalità. Jekk jitgħaqqdu ż-żewġ naħiet l-iżjed imbiegħda ta’ din il-viżjoni, tista’ tinstab is-sintesi: il-profondità qaddisa tas-senswalità, jew is-senswalità ta’ kull ma huwa fundamentali fl-eżistenza.

  

Kemm hu apprezzat il-poeta f’pajjiżna? X’jista’ jsir biex il-poeta u l-poeżija jingħataw spinta ’l quddiem f’pajjiżna?

Il-poeta mhux apprezzat kemm imissu jkun. Ċertament l-istudju u l-apprezzament tal-poeżija qed jonqos minħabba diversi fatturi, fosthom il-fatt li s-sillabu tal-iskejjel illum twessa’ u l-letteratura, mhux tal-Malti biss, naqqset fl-importanza. Hemm ukoll enfasi wisq akbar fuq ix-xjenzi naturali (fiżika, kimika eċċ) u fuq ix-xjenzi soċjali (ekonomija, socjoloġija eċċ). Barra minn hekk hemm wisq distrazzjonijiet bħat-televiżjoni u l-kompjuter li għamlu lill-bniedem passiv u għażżien.

Madankollu wieħed irid iżid li l-poeżija hija mhux biss dik konvenzjonali, li nsibuha f’forma ta’ poeżija miktuba, imma wkoll dik li naraw fil-films, fil-produzzjonijiet televiżivi, fil-kanzunetti u f’mitt ħaġa oħra.

  

X'taħseb dwar l-opportunitajiet li joffri l-internet lil poeti bħalek?

Bla ma nidher li qed nikkontradiċi dak li għidt aktar ’il fuq dwar il-kompjuter ngħid li fl-internet hemm sorsi wisq għanja dwar il-poeżija. Illum għandek mhux biss enċikolopediji letterarji imma kampjunarju ta’ kull ma nkiteb mill-kbar tal-letteratura. Għandek ukoll rivisti bla għadd dwar il-poeżija. Hemm faċilità wkoll biex wieħed ikollu aċċess għall-istess għodod tal-kitba tal-poeżija bħalma huma rimarji, teżawri ta’ kliem u fonti oħra ta’ ispirazzjoni bħalma ma huma web sites eċċ.

Inti għaraft ukoll il-ħtieġa li l-poeta Malti jkollu vrusu maqlubin f’ilsna oħra? Xi tgħid dwar dan?

Minn qaddisu l-poeta jrid u jixtieq li jxerred il-poeżiji tiegħu mal-erbat irjieħ. Jien dan għaraftu minn kmieni u kienu bosta l-poeżija tradotti f’antoloġiji lokali u barranin kemm bl-ingliż kif ukoll bit-taljan u bil franċiz. Madankollu jien kont dejjem konxju tad-diffikultà biex insib nies kapaċi jittraduċi x-xogħol tiegħi b’mod sodisfaċenti. Kien hemm drabi fejn m’għaraftx lili nnifsi fil-poeżiji tradotti. F’każijiet oħra fejn it-traduttur kien kapaċi, xorta l-verżjoni tradotta kont naraha mitruħa u bla ħajja. Kien għalhekk li ħtaft, meta nħolqot, l-opportunità li jkolli lill-mibki Dun Peter Serracino Inglott li b’entużjażmu liema bħalu medd għonqu għax-xogħol biex temm volum sħiħ ta’ traduzzjonijiet li jagħmel ġieħ mhux biss lilu imma wisq iżjed lili. 

Kif twieġeb lil min jgħid li Achille Mizzi hu poeta elitist?

Il-kelma ‘elitist’ fiha ħafna tifsiriet.  Jien sa neħodha li qed tirreferi għall-fatt li l-poeżija tiegħi ma tantx hija aċċessibbli u ħafifa għal xi wħud min-nies. M’hijiex il-poeżija rħisa li tiftiehem kif ġieb u laħaq minn kulħadd. Il-poeżija tiegħi jew tħobbha jew tobgħodha. Hija poeżija retiċenti imma daqstant ieħor hija profonda u stimulanti.  Hija poeżija li troddlok bil-mija fil-wieħed l-isforż li tkun għamilt biex taqraha u tifhimha. F’ħafna każijiet il-kumpens ħafna drabi jkun moħbi u jintradd bħal leħħa ta’ berqa li ddawwal u tagħti sodisfazzjon lill-menti tiegħek. Biex idduq il-benna ta’ gandoffla trid titħabat biex tofroq il-qoxriet. U dan li qed ngħid jgħodd għall-friegħi kollha tal-arti u l-letteratura. Hawn min jidħol fil-katidral ta’ San Gwann daqs li kieku kien bla għajnejn, u billi ma jkunx imeħejji bi sfond kulturali kif imiss, ma jsib xejn x’jolqtu u x’jelevah. F’dak il-każ in-nuqqas ma jkunx fl-opra imma fl-ispettatur.

Li wieħed jimplika li jien poeta elitist ma tkiddni xejn għax naf li l-opra poetika tiegħi hija frott ta’ viżjoni intima, u bħala tali għandha tinqara minn min għandu t-tħejjija meħtieġa biex jista’ japprezza testi bħal dawn. Lanqas m’għandu xogħli jiġi ġġudikat biss minn poeżija waħda, imma għandu jitqies u jinqara fl-intier tiegħu bħala korp ta’ xogħol organiku.

Kollox ma kollox jien nistabar li ġejt dejjem milqugħ bl-akbar approvazzjoni mill-kritiċi kollha minkejja li jien qatt ma mbuttajt lili nnifsi b’pubbliċità żejda. U dan jgħodd saħansitra għall-ewwel poeżiji li wrejt lill_Professur Aquilina meta kelli biss xi tmintax-il sena, Xogħli dejjem intlaqa’ b’superlattivi – ħaġa li lili hennietni u għamlitli  ħila ta’sur. Huwa biżżejjed li niġi apprezzat minn min jifhimni għax wara kollox għandi sens qawwi tal-frugħa tal-fama u naf  li f’din il-ħajja kollox huwa għaddien. Għalija huwa biżżejjed apprezzament bħal dak li kien għaddieli l-Profesur Oliver Friggieri, l-aqwa kritiku tal-letteratura Maltija “F’għadd ta’ sensi Mizzi hu l-werriet denn ta’ Dun Karm; il-versi tiegħu huma sottilment, sikwit, żviluppi maturi u kisbiet tipiċi tal-poeta nazzjonali. Il-klassiċità miksuba romantikament minn Dun Karm hi hawnhekk imġedda u adattata għal qagħdiet u ambjenti poetiċi differenti”.  

X’jagħmel Achille Mizzi meta ma jkunx okkupat bil-poeżija u l-kitba? Proġetti għall-ġejjieni?

Għalkemm nagħtiha importanza kbira, il-kitba propja tal-poeżija ftit teħodli ħin minn ħajti. Wisq aktar ngħaddi ħin naqra, nixtarr, nisma’ u nġarrab internament l-avventura tal-eżistenza. Ħbieb kbar tieħi huma l-letteratura, l-arti u l-mużika, speċjalment dik klassika. Imbagħad niddelitta wkoll nimxi ħdejn il-baħar u fil-kampanja u ngawdi l-ambjent ta’ madwari. Għalkemm in-nies inħobbhom ma niddejjaq xejn ingawdi s-solitudni. Bħal Ċiċerun intenni li “Qatt ma nkun inqas waħdi, daqs meta nkun waħdi”  (Nisi solum, quam solum esset. De officis 3.1).  Illum li nħossni qisni l-patrijarka Abram, imdawwar b’erba’ wlied u tmien neputijiet, intaffi ftit mit-toqol tas-snin li għandi billi ngawdi l-kumpannija tagħhom, meta dawn ikunu jistgħu jiġu jżuruna.

Proġetti għall-ġejjieni ma tantx jista’ jkolli issa li l-orizzonti qed jingħalqu madwari...

Is-sit uffiċjali ta' Achille Mizzi hu www.achillemizzi.com

(Intervista minn Patrick Sammut, 12 ta Marzu 2013)