Thursday, May 23, 2013

Intervistat il-Prof. Charles Briffa


Il-Professur Charles Briffa llum huwa awtur ta’ numru mdaqqas ta kotba  f’rabta mal-Lingwa u l-Letteratura Maltija, mal-Kritika Letterarja u mat-Traduzzjoni. Għallem fi skejjel tal-Knisja u ħadem fi ħdan id-Dipartiment tal-Edukazzjoni, il-Matsec Support Unit,u anki l-Fakultà tal-Arti fid-Dipartiment tal-Malti fl-Università ta’ Malta. Jaħdem fid-Dipartiment tat-Traduzzjoni u tal-Interpretazzjoni fl-istess Università.

1. Xi tgħid dwar l-importanza tat-traduzzjoni u tal-għarfien ta’ ilsna differenti llum, anki f’kuntest ta’ Malta fl-Ewropa? Xi rwol għandu l-ilsien Malti f’rabta ma’ dan kollu?

It-traduzzjoni letterarja trid l-imħabba. Imma hemm it-traduzzjoni teknika wkoll.

Mill-aħħar kwart tas-seklu 20 ‘l hawn it-traduzzjoni saret dixxiplina awtonoma għax id-dinja għarfet l-importanza tagħha u għalhekk żdied l-interess fit-teorija u l-prattika tat-traduzzjoni. B’riżultat ta’ dan l-għarfien kien hemm espansjoni globali fl-attivitajiet marbutin mat-traduzzjoni bħala att fundamentali ta’ tpartit uman. Jiġifieri żdiedet sew il-ħidma tat-traduzzjoni mad-dinja kollha. Id-diversità lingwistika tal-Unjoni Ewropea kattret il-ħtieġa tat-traduzzjoni.

Fil-ġrajja Maltija nsibu li t-traduzzjoni kellha sehem ewlieni fil-qasam soċjali sa miż-żmien l-antik, imma fejn tidħol traduzzjoni għall-Malti nistgħu nsemmu (aparti l-listi ta’ kliem li xi barranin ġabru b’interess) is-sett ta’ istruzzjonijiet militari (c.1640, bit-Taljan u bil-Malti) meqjusa li huma ta’ Thezan (miet1649) u t-Tagħlim Nisrani (1752) ta’ Francesco Wzzino (1678-1767), li kien traduzzjoni tal-katekiżmu mit-Taljan għall-Malti. Fis-sekli ta’ wara l-ħidma fit-traduzzjoni żdiedet u l-akbar biċċa xogħol li wieħed jista’ jsemmi f’dan il-kuntest hija l-ħidma ta’ Saydon (1895-1971) li ttraduċa l-bibbja mill-Ebrajk, l-Aramajk, u l-Grieg għall-Malti fuq medda ta’ tletin sena (1929-1959). U saru wkoll bosta traduzzjonijiet mit-Taljan u mill-Ingliż, speċjalment fil-qasam letterarju. Ma ninsewx ukoll li fil-parti l-kbira ta’ dawn l-aħħar mitejn sena l-liġijiet tagħna kienu bilingwi. It-traduzzjoni, mela, kellha sehem kruċjali biex tassisti l-kultura bl-importazzjoni tal-ideat u l-metodi stilistiċi, u fl-aħħar kwart tas-seklu għoxrin it-traduzzjoni fil-Gżejjer Maltin imxiet mal-bqija tad-dinja biex tgħin aktar l-għarfien ta’ ħajja kontemporanja li kulma tmur bdiet tkun aktar iffragmentata. Meta fil-bidu tas-seklu 21 dħalna fl-Unjoni Ewropea, it-traduzzjoni teknika saret ħtieġa politika u sors ekonomiku għal bosta Maltin u Għawdxin.

Imma jeħtieġ inżidu li t-traduzzjoni qiegħda tgħinna wkoll biex nesportaw ix-xogħlijiet u l-ideat tagħna għax qed isir bosta xogħol biex l-awtur Malti jinqaleb għall-Ingliż ħalli d-dinja tkun tista’ tisimgħu. Għax meta, ngħidu aħna, poeżija Maltija tinqaleb għall-Ingliż ma tibqax iddur biss mal-Gżejjer tagħna imma ddur mal-globu kollu. It-traduzzjoni twessa’ fil-beraħ l-għarfien tax-xogħol li juri xi ftit kif aħna nħarsu lejn id-dinja.

Mela, bit-traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet barranin għall-Malti nkunu qegħdin inwessgħu l-potenzjalitajiet ta’ lsienna u nkattrulu r-riżorsi; u bit-traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet Maltin għal xi lingwa oħra nkunu qegħdin inwasslu l-ideat tagħna għand ħaddieħor. Inżommu f’moħħna li mingħajr it-traduzzjoni l-kittieba, il-ħassieba, u l-istudjużi ma kienx ikollhom wisq influwenza fuq id-dinja. Mill-banda l-oħra, lanqas ma kien ikun sew li kieku l-qarrejja biss ta’ lingwa partikulari kien ikollhom aċċess għall-kitbiet b’dik il-lingwa għax it-tpartit u l-krossfertilizzazzjoni tal-ideat u t-teoriji kienu jonqsu ħafna.

B’dan il-għan, it-traduzzjoni bilfors trid turi d-dinamika tat-tiswir kulturali tal-identità umana. Iddaħħal l-ilsien Malti fi djalogiżmu mal-lingwi klassiċi u ma’ lingwi barranin. Il-Malti bħala lsien jistagħna bl-interazzjoni, u f’dan il-proġett l-interazzjoni qiegħda fil-livell intellettwali u kreattiv bejn id-dinja klassika u d-dinja barranija u d-dinja Maltija tal-lum. Barra minn hekk, kull traduzzjoni titfa’ perspettiva ġdida fuq it-test sors. B’hekk qegħdin ngħidu li hemm ħtieġa għat-traduzzjoni letterarja biex tinbena l-kultura, għax bit-traduzzjoni nifhmu t-teoriji, l-opinjonijiet, u l-ġrajjiet ta’ ħassieba, skulari, u kittieba f’pajjiżi u f’iżmna oħra. Fl-istess ħin awtur ta’ żmien jew post ieħor jibqagħlu d-dritt li jibqa’ jinstema’. Nemmen bi sħiħ li t-traduttur huwa vjaġġatur li jterraq minn sors għal ieħor, u li b’ħidmietu jgħinna nsawru l-għerf tagħna fuq id-dinja – tiswir li bih narmaw ruħna sew għall-futur. 

2. Kif tirrikonċilja l-attività tiegħek ta’ kritiku letterarju ma’ dik ta’ Professur fi ħdan id-Dipartiment tat-Traduzzjoni fl-Università ta’ Malta? u/jew liema jistgħu jkunu l-punti ta’ kuntatt bejn il-qasam tal-kritika letterarja u dak tat-traduzzjoni?

Iż-żewġ oqsma tat-traduzzjoni u tal-kritika letterarja jirrikjedu studju serju għall-komunikazzjoni: qari analitiku, interpretazzjoni, riċerka, u espressjoni. It-tnejn narahom mezz ta’ medjazzjoni bejn l-awtur u l-qarrej. It-traduttur u l-kritiku huma medjaturi fit-twassil tal-messaġġi tal-awturi. U l-gost ta’ dawn iż-żewġ ħidmiet huwa li, wara li jsir l-istudju xieraq, tkun trid tinstab il-lingwa sabiex tikkomunika l-frott tar-riċerka u tal-analiżi.

Illum il-ġurnata ftit huma dawk li kapaċi jaqraw ix-xogħlijiet fl-oriġinal. Hija t-traduzzjoni li trid tressqilna s-sengħa tal-kitba fil-letteratura, fil-filosofija, u fis-suġġetti l-oħra li għandha bżonn is-soċjetà tal-lum. U t-traduzzjoni trid issolvi l-problemi kulturali kkaġunati mill-bogħod taż-żmien u tal-ġeografija: fatturi li nisslu drawwiet differenti minn tagħna. Għalhekk it-traduzzjoni xi drabi tkun approssimattiva, imma l-qawwa tat-traduttur tidher fl-istrateġiji li jsib biex jibni elementi relevanti li funzjonalment jaħdmu fit-tifsir kuntestwali tat-tieni lingwa.

Ngħidu aħna, jekk nieħdu t-traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet klassiċi nsibu ħidma li timpenja lit-tradutturi letterarji bħala forza pożittiva għas-sopravivenza tal-kitba matul iż-żmien. Il-wirt tal-ideat jinfirex u jibqa’ ħaj. Jiġifieri, it-tradutturi letterarji huma importanti għall-kontinwità kulturali. Dawn it-tradutturi huma medjaturi u interpreti interkulturali minħabba l-aspett djaloġiku. Pereżempju, it-traduttur tas-Sanskrit huwa l-medjatur tagħna li jinterpreta l-kultura Sanskrita bil-Malti li jagħżel, u biex jagħmel hekk irid jinnegoza termini ġodda fi lsienna. L-istess ngħidu fil-każ tal-Ingliż Qadim. Id-djalogiżmu jidher fil-fatt li t-traduzzjoni “timporta” u tinnaturalizza t-taħdit ta’ kulturi klassiċi bl-argumenti u t-tensjonijiet tagħhom. It-traduzzjoni titqabbel mad-djalogu ta’ kuljum bħala tpartit tal-ideat; tinnegozja l-aħjar mod biex fit-tieni lingwa t-traduzzjoni tesprimi kultura mgħoddija b’lingwa barranija. It-tpartit lingwistiku huwa djaloġiku, u fl-istess ħin hemm element ta’ innovazzjoni l-aktar minħabba li jinħolqu jew jiddaħħlu termini ġodda u jissawru sfumaturi ġodda li jingħataw lit-termini li diġà jeżistu. It-traduzzjoni hija forma ta’ komunikazzjoni u mezz ta’ kontinwità. B’hekk tassigura li test jibqa’ jgħix; jibqa’ kważi l-istess b’libsa oħra. Bit-traduzzjoni test jibqa’ jintiret. Il-komunikazzjoni ssir interkulturali u intertemporali. U t-tradutturi jagħtu forma lit-tifsir.

Nifhmu wkoll li xogħol letterarju jista’ jinqara b’mod superfiċjali jew b’mod profond. Il-kritiku letterarju jidħol jogħdos fir-ruħ tax-xogħol ħa jifhem il-moħbi u jorbtu mal-mikxuf. Dan mhux kulħadd għandu ħila jew sabar jew ħin jagħmlu, u allura l-kritiku jkun qiegħed jgħin lill-pubbliku biex jifhem aħjar. Kull biċċa xogħol letterarja tistħoqqilha l-għabiel tal-kritiku. Inħobb inħares lejn il-kritika letterarja bħala saħħara tal-qalb u l-moħħ letterarji għax ittejjeb l-għarfien ta’ biċċa xogħol hi u tgħarrex fil-ħsieb kreattiv sabiex tipprova tifhem-tfiehem mhux biexx dak li jingħaraf malajr imma wkoll dak kollu li jeħtieġ ħsieb profond u skavi li jaslu biex jippenetraw is-superfiċjali sa ma jaslu għall-qalba ta’ ruħ ix-xogħol.

Il-kritika letterarja hija differenti mill-qari tal-letteratura. Il-kritika hija diskussjoni fuq il-letteratura. Mhijiex sostitut għall-qari tax-xogħol – avolja ġieli jkun hemm min jitkellem fuq biċċa xogħol mhux għax ikun qraha imma għax ikun qara xi kritika fuqha. M’għandha ebda għan li tipprova tirriproduċi l-gost li wieħed isib fil-qari. Il-ħidma tal-kritika hija li tiskopri n-natura tal-kreattività tal-kittieb u ssib dawk l-elementi fix-xogħol letterarju li jistgħu jqanqlu diskussjoni. Il-kritiku jipprova jestendi l-medda tal-argument razzjonali dwar il-letteratura. Jiġifieri fejn hu possibbli jipprova jwessa’ l-fruntieri tal-ħsieb kemm jista’ jkun; jipprova jispjega dak li jsib, u dak li jħalli barra jħallih għax jemmen li l-effetti tiegħu ma jwassluhx għal xi argument kritiku. Il-kritika letterarja tagħti r-raġunijiet ghħall-ġudizzji tagħna. Tagħti l-valuri jew in-nuqqasijiet tal-letteratura. U b’dan il-mod allura tkun qiegħda tgħin lill-umanità.

3. Inti ktibt ukoll xogħlijiet oriġinali bħal poeżiji u novelli bil-Malti. Dan il-qasam jagħtik sodisfazzjon daqs, iktar, jew inqas miż-żewġ oqsma l-oħra li semmejna diġà?

Ir-riċerka (li jien nesponi fil-kritika letterarja u fl-istudji tal-lingwa u tat-traduzzjoni) inħobbha u l-kitba kreattiva (li jien nesponi fil-poeżiji u fin-novelli) inħobbha wkoll. It-tnejn jagħtuni sodisfazzjon differenti: tal-ewwel is-sodisfazzjoni jintrabat mal-ħeġġa tal-esploratur li jterraq f’dak li mhux magħruf ħa jagħrfu; u tat-tieni s-sodisfazzjon jintrabat mal-ħeffa tat-tajra li timraħ fil-beraħ ħieles u max-xenqa tal-artist li jrid joħloq – it-tiżwiġ tal-ħeffa max-xenqa huwa parti mill-istil mentali tiegħi.

Il-proċess analitiku tar-riċerka tiegħi huwa differenti mill-proċess artistiku tal-kreattività tiegħi. Fil-proċess analitiku meta nikteb idea nkun naf li dik l-idea nkun irbaħtilha, għax inkun sibt il-lingwa sabiex nispjegaha – jiġifieri, inkun qed nispjega xi ħaġa li ma tkunx ħarġet minni imma minn ħaddieħor. Fil-proċess artistiku meta nikteb idea nħossni li nkun ferrajt xi ħaġa minn ruħi li tkun ilha tħuf f’moħħi – jiġifieri, tkun saret parti minni. Il-proċess tat-traduzzjoni nsibu li għandu mit-tnejn: kemm mill-proċess analitiku (għax it-traduzzjoni teħtieġ ir-riċerka) u kemm mill-proċess artistiku (għax it-traduzzjoni letterarja tippermetti grad ta’ kreattività).

Fl-istudji analitiċi tiegħi x’aktarx li nipprova nuri kemm ilsienna huwa uniku; dawn l-istudji neħodhom bħala eżerċizji ta’ medjazzjoni (kif għedt) biex ngħin lill-qarrejja jifhmu aktar u japprezzaw il-potenzjalitajiet tax-xogħlijiet letterarji. Inħoss li nkun qed nagħti servizz. Kull darba li neżamina xogħol letterarju nara amalgamazzjoni tal-umanità u l-kreattività, u għalhekk nipprova nikxef xi ħaġa mill-attività, anzi aħjar mill-valenza interpersonali tal-kitba letterarja bil-Malti. Għalhekk spiss ninxteħet fl-analiżi psikostilistika. Dan kien l-għan ewlieni tiegħi f’Il-Letteratura Maltija: L-Istorja tan-Narrattiva (2008) fejn applikajt it-teorija letterarja reċenti għal xogħlijiet Maltin. L-istudji medjatriċi jgħidu: “Hekk huma l-affarijiet. X’taħseb?” Xorta jħallu l-interpretazzjoni finali f’idejn il-qarrej, imma wara ħsieb u analiżi bil-għaqal.

L-esperjenza tal-kitba kreattiva, mill-banda l-oħra, qisha bħal meta nħares lejn il-wisgħa ta’ baħar miftuħ: inkun naf li hemm żewġ ibħra quddiemi, wieħed li jhennik u jpaxxilek lill-għajnejk bil-ġmiel tiegħu, u l-ieħor li jgħajjilek dirgħajk u riġlejk biex kull qadfa tibda titqal f’għawma twila. Bħalma meta nħares lejn il-baħar ikħal ileqq fis-sebħ ix-xena tistimulali lir-ruħi ħassieba, meta nħares lejn id-djarju tiegħi (fejn inħobb inħażżeż l-ideat li jitnisslu f’moħħi) titqajjem ix-xewqa immaġinattiva profonda u jkun hemm l-għatx għas-seħer tal-kitba. Imma s-sengħa tal-kitba hija laborjuża, u negħreq l-għaraq tad-demm fiha. Fl-istess waqt hija l-iskultur li jsawwarli moħħi, u moħħi jippermettili neħles lili nnifsi minni nnifsi biex fil-proċess tal-kreattività nbexxaq possibiltajiet ġodda tiegħi nnifsi. Bħall-ispirti tal-Milied li żaru lil Scrooge: għamluh konxju tal-multipliċità tar-realtà ta’ madwaru. Bħal dawn l-ispirti, il-kitba kreattiva tiegħi tippreżentali modi ta’ awtomodifikazzjoni. Għalija l-ħelsien letterarju jintrabat mal-evoluzzjoni umana. Fl-istess ħin, il-kitba letterarja tiegħi sikwit issir djaloġika għax ma rridhiex tkun sempliċiment biċċa imbarazz mitluqa tifflowtja għal riħha f’wiċċ il-baħar tal-anonimità u bla karattru. Il-ħsieb kreattiv tiegħi għandu tendenza jissieħeb ma’ xi wħud minn dawk li ġew qabli jew dawk kontemporanji tiegħi.

4. Hemm fik ukoll l-edukatur, fil-klassi u fil-qasam tal-mezzi tax-xandir. Kemm hu importanti dan fi żmien meta donnha tispikka qatigħ il-medjokrità?

L-edukazzjoni teħtieġ ir-riċerka u l-komunikazzjoni; u x-xandir jeħtieġ ir-riċerka u l-komunikazzjoni. Mela jinxtiebhu. Nemmen li x-xandir (barra l-funzjoni tiegħi ta’ divertiment) għandu juri r-realtà u jgħallem billi jinforma. F’moħħi m’hemmx fruntieri. Jiena nħobb ngħallem mill-ftit li naf; u nħobb nitgħallem mill-istudenti tiegħi għax dawn għandhom ħafna x’jgħallmuni, tant li minn sena għal oħra dejjem inżid mal-materjal tat-tagħlim tiegħi għax kull grupp ta’ studenti huwa differenti. Ma tistax tqis lil kulħadd xorta. Għalhekk sabiħa l-edukazzjoni, għax dejjem trid tiddilja ma’ nies differenti, dejjem trid tħaddem strateġiji differenti biex tgħinhom jaslu fejn hemm bżonn. Il-ħajja ta’ għalliem għalija hija avventura kontinwa li tiddependi fuq il-psikoloġija u s-sentiment. Fl-istess ħin il-professjoni ta’ għalliem għadni nemmen li hija vokazzjoni – trid toħroġ minn ruħek bħala ħidma ta’ mħabba u dedikazzjoni.

U x-xandir (li wkoll inħobbu għax inħossni qed niddjaloga ma’ ħafna aktar nies) jagħtini ċ-ċans li nkun għalliem, riċerkatur, u kreattiv fl-istess ħin. Meta nkun live is-semmiegħa u t-telespettaturi jgħallmuni ħafna u nifhem x’bir ta’ għerf għandhom; meta jċempluli u jkellmuni fuq l-esperjenzi lingwistiċi tagħhom nieħù bosta noti biex inżidhom ma’ dak li jkolli. Meta nirrekordja l-programmi nipprova nferra’ fihom bosta tagħrif siewi u ta’ interess. Meta nkun fuq xi mezz tax-xandir, inkun konxju ta’ kull kelma li ngħid, anzi dejjem ikolli skop għaliex nuża kelma minflok oħra. Imma l-missjoni tiegħi hija dejjem l-istess: li nuri lis-semmiegħa u t-telespettaturi l-kobor tal-ġmiel ta’ lsienna. Fi lsienna hemm bir kulturali mingħajr belliegħa u mdawwal bl-ogħna ġrajjiet għax hemm ġrajja wara kull kelma Maltija – ġrajja msawra mill-antenati tagħna, ġrajja li tikxef mentalità li sawret lilna.

Il-ħidma tiegħi bħala kritiku, studjuż, riċerkatur, traduttur, kittieb kreattiv, edukatur, u xandar hija, fil-qofol tagħha, dejjem immirata sabiex inrawwem u nkabbar ir-rispett lejn il-Malti – lingwa ħajja u attwali li dejjem tikber u tisbieħ u taħżen ġo fiha għerf niesna. Għaldaqstant nipprova nagħti mill-aħjar li nista’ għalhekk nintegra l-ħidmiet tiegħi f’daqqa. Il-medjokrità x’aktarx li tiġi mix-xogħol ta’ kafkaf. Jien għadni nemmen li jekk ħidma tkun titqies siewja, għandha ssir bil-galbu u bil-għaqal biex titwassal bl-aħjar mezz possibbli lill-udjenza mixtieqa li jkun jixraqilha xogħol mill-aħjar. B’hekk inżidu r-rispett u nnaqqsu l-medjokrità.

5.Liema huwa l-ikbar sodisfazzjon għalik: dak li ġej mill-qasam strettament akkademiku jew meta tkun in kuntatt mal-poplu f’ċirkustanzi informali?

Mit-tnejn hemm x’titgħallem u fiż-żewġ aspetti l-ħsieb irid ikun meqjus. L-iktar li nħossni komdu, però, meta nkun f’qagħdiet informali għax il-ħsieb ikun aktar spontanju u naturali (imma xorta meqjus). F’ċirkustanzi akkademiċi l-ħsieb jitgħabba bl-astratt, imma anki hawn hemm is-sabiħ tiegħu għax bosta drabi l-ħsieb ikun iċċalinġjat minn oħrajn li jifhmu ħafna. Parti mill-karattru tiegħi huwa li nipprova nieħu gost kull fejn inkun, u kollox jagħtini sodisfazzjoni basta jkun hemm ir-rispett – jiġifieri, basta l-parteċipanti jirrispettaw lil xulxin u lill-ideat ta’ xulxin.

(Patrick Sammut 2013)


Sunday, May 19, 2013

A poem by Teresinka Pereira


ANGEL OR DEVIL?
 
 
Angel or Devil we are
according the state of the blood
that governs our heart.
Sometimes a harmonic light
and peaceful mood from the stars
brings us a good feeling.
Then we feel good and do good.
Sometimes there are rivers of mud
flowing in the veins of the world
and we look at the heavens
with disdain and we cry.
Evil hurts us before it goes out
to bother other human beings.
The angels have always resisted
hatred.

Teresinka Pereira